Работа: Ответы на вопросы по белорусскому языку - скачать бесплатно
Предмет: Белорусский язык
1. Гісторыя бел. мовы. Аснаўныя этапы яе развіцця.
Роля статутаў у гісторыі бел мовы надзвычай высокае. Яны замацоўвалі лепш моўныя здабыткі канцэлярска-юрыдыч. пісьменства свайго часу. Былі ўзорам мовы для шматлікіх пісараў, якія афармлялі дэкрэты сеймаў галоўн. літ трыбунала, анты судоў, дыпламатыч. дакументаў. Арфаграфія ўсіх 3 статутаў хар-ца 2 асн. тэндэнцыі : уніфікацыя графікі, фанетызацыя правапісу. Багацці лексіч. матэрыялу са статутамі не можа параўнацца, не годзен іншы помнік старабел-га пісьменства. Спецыфіка іх лексікі вызнач. тым, што тут закранаюцца самыя разнастайныя бакі грамадскага, гаспадарчага і асабістага жыцця ўсіх сац-х слаеў тагачаснага грамадства. У статутах адлюстраваны ўсе важнейшыя лексікатэматычныя разрады старабел-й лексікі, пачынаючы ад наіменняў дзярж-ых і службовых асоб розных рангаў і заканчваючы падрабязным пералікам с\г культур, прылад працы, прадметаў хатняга ўжытку, свойскіх і дзікіх жывел і птушак. Па адносінам кожнага чалавека да сваей мовы магчыма вельмі дакладна судзіць не толькі а яго культурным узроўне, але і а яго грамадзянскай каштоўнасці. Сапраўдная любоў да сваей краіны.1. Гісторыя бел. мовы. Аснаўныя этапы яе развіцця.
Роля статутаў у гісторыі бел мовы надзвычай высокае. Яны замацоўвалі лепш моўныя здабыткі канцэлярска-юрыдыч. пісьменства свайго часу. Былі ўзорам мовы для шматлікіх пісараў, якія афармлялі дэкрэты сеймаў галоўн. літ трыбунала, анты судоў, дыпламатыч. дакументаў. Арфаграфія ўсіх 3 статутаў хар-ца 2 асн. тэндэнцыі : уніфікацыя графікі, фанетызацыя правапісу. Багацці лексіч. матэрыялу са статутамі не можа параўнацца, не годзен іншы помнік старабел-га пісьменства. Спецыфіка іх лексікі вызнач. тым, што тут закранаюцца самыя разнастайныя бакі грамадскага, гаспадарчага і асабістага жыцця ўсіх сац-х слаеў тагачаснага грамадства. У статутах адлюстраваны ўсе важнейшыя лексікатэматычныя разрады старабел-й лексікі, пачынаючы ад наіменняў дзярж-ых і службовых асоб розных рангаў і заканчваючы падрабязным пералікам с\г культур, прылад працы, прадметаў хатняга ўжытку, свойскіх і дзікіх жывел і птушак. Па адносінам кожнага чалавека да сваей мовы магчыма вельмі дакладна судзіць не толькі а яго культурным узроўне, але і а яго грамадзянскай каштоўнасці. Сапраўдная любоў да сваей краіны.2 Фарміраванне мовы беларускай народнасці
Мова беларускай народнасці, як і іншыя ўсходне-славянскія мовы, пачынае фарміравацца з XIII ст. У гэты час значная частка ўсходнеславянскіх зямель трапіла ў залежнасць ад Залатой Арды, а тэрыторыя сучасных Беларусі і Украіны знаходзілася ў складзе Вялікага княства Літоўскага. Раз'яднаныя часткі ўсходнеслазянскіх зямель развіваюцца далей у розных гістарычных умовах. 3 гэтага перыяду больш інтэн-сіўна фарміруюцца тры ўсходнеславянскія народнасці і іх мовы — беларуская, руская і ўкраінская.
Беларуская мова (як і руская, украінская) узя-ла за аснову з агульнаўсходнеславянскай мовы яе фанетычную сістэму, лексічцы склад (слоўнік), гра-матычны лад.
Мова беларускай народнасці сфарміравалася на працягу XIV — XVI стст. Як адзначаюць даследчыкі, пісьмовыя помнікі на тэрыторыі Беларусі ўжо ў XV ст. «характарызуюцца насычанасцю спецыфічна беларус-кімі асаблівасцямі, і ёсць падставы гаварыць пра беларускую літаратурна-пісьмовую мову, якая сваімі фанетычнымі, граматычнымі, лексічнымі асаблівасцямі істотна адрозніваецца ад усходнеславянскай мовы X —XI стст.» '.
У пісьмовых помніках XVI ст. знаходзім фанетыч-ныя асаблівасці, характэрныя сучаснай беларускай мове, хоць на пісьме ў той час яны адлюстроўваліся не заўсёды паслядоўна (даволі часта прытрымліваліся традыцыйнай, ранейшай арфаграфіі). Вось некаторыя з такіх асаблівасцей: зацвярдзенне шыпячых (вжы-вата, вчьшпта, ехавшы, жыто, служыта); афрыката [дж] часта перадавалася спалучэннем дч (наеждча-та, прнеждчата}; цвёрды гук [р] (вморыта, крычатп, прыйта) і інш.
Разнастайныя пісьмовыя помнікі XV — XVI стст. адлюстроўваюць слоўнікавае багацце старажытнай бе-ларускай мовы, яе высокую ступень развіцця. У ёй ад-люстраваны разнастайныя пласты лексікі: грамадска-палітычная (апеляцыя, держава, декреп, здрадца, податокл), прагон'ь, умова, злочанца, невольнак-ь, з'ьезд'ь, комасар'ь, констатуцня, скарбовый і інш.); навукова-кніжная (наука, учоный, доктор-ь, звездар-ь, академпя, школьннкь, учень, наставннкгь, педагог'ь, автор-ь, латера (літара), гасторпк.'Ь, мова і інш.); значнае месца займае бытавая, сельскагаспадарчая, сацыяльна-эканамічная, ваенная, прававая, прамысло-вая і іншая лексіка.
Беларуская мова ў Вялікім княстве Літоўскім была дзяржаўнай (першы пісьмовы помнік на літоўскай мове адносіцца да XVI ст.). Яна выкарыстоўвалася ў дзяржаўнай, дыпламатычнай і прыватнай перапіс-цы, у дзяржаўных установах. На беларускай мове стваралі мастацкія, публіцыстычныя і мемуарныя тво-
ры, на яе перакладалі рыцарскія аповесці і раманы, пісалі гістарычныя хронікі.
У развіцці беларускай пісьмовай мовы вялі-кую ролю адыграла кнігадрукаванне. Заснавальнікам беларускага кнігадрукавання (1517) быў вядомы вучо-ны, асветнік, выдатны грамадскі і культурны дзеяч XVI ст., перакладчык, пісьменнік і мастак Францыск Скарына з Полацка. Свае кнігі ён выдаваў з мэтай пашырэння адукацыі сярод народа. Надрукаваныя кнігі Ф. Скарыны распаўсюджваліся не толькі ў Вялі-кім княстве Літоўскім, але і ў Расіі, і на Украіне. Таму дзейнасць Ф. Скарыны мела выключна важнае значэнне для развіцця культуры і кнігадрукавання ўсіх усходніх славян — беларусаў, рускіх і ўкраінцаў. Друкарскую і асветніцкую справу Ф. Скарыны пра-цягвалі С. Будны, В. Цяпінскі, П. Мсціславец і інш. Значны ўклад у развіццё старажытнай беларускай літаратурнай мовы зрабілі Л. Зізаній, М. Сматрыцкі, Л. Карповіч, А. Філіповіч і інш.
У другой палове XVI ст. складваюцца неспрыяль-ныя абставіны для далейшага развіцця беларускан пісьмовай мовы. У выніку Люблінскай уніі (1569) Вялікае княства Літоўскае і Польскае каралеўства аб'ядналіся ў адну дзяржаву — Рэч Паспалітую. 3 гэ-тага часу пачынаецца паступовае распаўсюджванне польскай мовы на тэрыторыі Беларусі. Каб процістаяць гэтаму, у дзяржаўны зборнік законаў «Літоўскі статут» ' 1566 г. уключаецца спецыяльны пункт аб ужыванні ў справаводстве толькі беларускай мовы (раздзел 4, артыкул 1). Гэты пункт захаваўся і ў Статуце 1588 г. Аднак у 1696 г. выйшаў закон, павод-ле якога польская мова стала дзяржаўнай на тэрыторыі Беларусі. Пачынаецца палітыка апалячван-ня і акаталічвання беларускага насельніцтва. Бела-руская знаць прыняла каталіцкую веру і стала карыс-тацца польскай мовай, але беларускі народ у цэлым на працягу стагоддзяў захаваў сваю мову, культуру,
звычаі.
У канцы XVIII ст. пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя сучаснай Беларусі ўвайшла ў Расійскую імперыю. У новых гістарычных умовах па-ступова развіваюцца новая беларуская літаратура і беларуская мова.2 Фарміраванне мовы беларускай народнасці
Мова беларускай народнасці, як і іншыя ўсходне-славянскія мовы, пачынае фарміравацца з XIII ст. У гэты час значная частка ўсходнеславянскіх зямель трапіла ў залежнасць ад Залатой Арды, а тэрыторыя сучасных Беларусі і Украіны знаходзілася ў складзе Вялікага княства Літоўскага. Раз'яднаныя часткі ўсходнеслазянскіх зямель развіваюцца далей у розных гістарычных умовах. 3 гэтага перыяду больш інтэн-сіўна фарміруюцца тры ўсходнеславянскія народнасці і іх мовы — беларуская, руская і ўкраінская.
Беларуская мова (як і руская, украінская) узя-ла за аснову з агульнаўсходнеславянскай мовы яе фанетычную сістэму, лексічцы склад (слоўнік), гра-матычны лад.
Мова беларускай народнасці сфарміравалася на працягу XIV — XVI стст. Як адзначаюць даследчыкі, пісьмовыя помнікі на тэрыторыі Беларусі ўжо ў XV ст. «характарызуюцца насычанасцю спецыфічна беларус-кімі асаблівасцямі, і ёсць падставы гаварыць пра беларускую літаратурна-пісьмовую мову, якая сваімі фанетычнымі, граматычнымі, лексічнымі асаблівасцямі істотна адрозніваецца ад усходнеславянскай мовы X —XI стст.» '.
У пісьмовых помніках XVI ст. знаходзім фанетыч-ныя асаблівасці, характэрныя сучаснай беларускай мове, хоць на пісьме ў той час яны адлюстроўваліся не заўсёды паслядоўна (даволі часта прытрымліваліся традыцыйнай, ранейшай арфаграфіі). Вось некаторыя з такіх асаблівасцей: зацвярдзенне шыпячых (вжы-вата, вчьшпта, ехавшы, жыто, служыта); афрыката [дж] часта перадавалася спалучэннем дч (наеждча-та, прнеждчата}; цвёрды гук [р] (вморыта, крычатп, прыйта) і інш.
Разнастайныя пісьмовыя помнікі XV — XVI стст. адлюстроўваюць слоўнікавае багацце старажытнай бе-ларускай мовы, яе высокую ступень развіцця. У ёй ад-люстраваны разнастайныя пласты лексікі: грамадска-палітычная (апеляцыя, держава, декреп, здрадца, податокл), прагон'ь, умова, злочанца, невольнак-ь, з'ьезд'ь, комасар'ь, констатуцня, скарбовый і інш.); навукова-кніжная (наука, учоный, доктор-ь, звездар-ь, академпя, школьннкь, учень, наставннкгь, педагог'ь, автор-ь, латера (літара), гасторпк.'Ь, мова і інш.); значнае месца займае бытавая, сельскагаспадарчая, сацыяльна-эканамічная, ваенная, прававая, прамысло-вая і іншая лексіка.
Беларуская мова ў Вялікім княстве Літоўскім была дзяржаўнай (першы пісьмовы помнік на літоўскай мове адносіцца да XVI ст.). Яна выкарыстоўвалася ў дзяржаўнай, дыпламатычнай і прыватнай перапіс-цы, у дзяржаўных установах. На беларускай мове стваралі мастацкія, публіцыстычныя і мемуарныя тво-
ры, на яе перакладалі рыцарскія аповесці і раманы, пісалі гістарычныя хронікі.
У развіцці беларускай пісьмовай мовы вялі-кую ролю адыграла кнігадрукаванне. Заснавальнікам беларускага кнігадрукавання (1517) быў вядомы вучо-ны, асветнік, выдатны грамадскі і культурны дзеяч XVI ст., перакладчык, пісьменнік і мастак Францыск Скарына з Полацка. Свае кнігі ён выдаваў з мэтай пашырэння адукацыі сярод народа. Надрукаваныя кнігі Ф. Скарыны распаўсюджваліся не толькі ў Вялі-кім княстве Літоўскім, але і ў Расіі, і на Украіне. Таму дзейнасць Ф. Скарыны мела выключна важнае значэнне для развіцця культуры і кнігадрукавання ўсіх усходніх славян — беларусаў, рускіх і ўкраінцаў. Друкарскую і асветніцкую справу Ф. Скарыны пра-цягвалі С. Будны, В. Цяпінскі, П. Мсціславец і інш. Значны ўклад у развіццё старажытнай беларускай літаратурнай мовы зрабілі Л. Зізаній, М. Сматрыцкі, Л. Карповіч, А. Філіповіч і інш.
У другой палове XVI ст. складваюцца неспрыяль-ныя абставіны для далейшага развіцця беларускан пісьмовай мовы. У выніку Люблінскай уніі (1569) Вялікае княства Літоўскае і Польскае каралеўства аб'ядналіся ў адну дзяржаву — Рэч Паспалітую. 3 гэ-тага часу пачынаецца паступовае распаўсюджванне польскай мовы на тэрыторыі Беларусі. Каб процістаяць гэтаму, у дзяржаўны зборнік законаў «Літоўскі статут» ' 1566 г. уключаецца спецыяльны пункт аб ужыванні ў справаводстве толькі беларускай мовы (раздзел 4, артыкул 1). Гэты пункт захаваўся і ў Статуце 1588 г. Аднак у 1696 г. выйшаў закон, павод-ле якога польская мова стала дзяржаўнай на тэрыторыі Беларусі. Пачынаецца палітыка апалячван-ня і акаталічвання беларускага насельніцтва. Бела-руская знаць прыняла каталіцкую веру і стала карыс-тацца польскай мовай, але беларускі народ у цэлым на працягу стагоддзяў захаваў сваю мову, культуру,
звычаі.
У канцы XVIII ст. пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя сучаснай Беларусі ўвайшла ў Расійскую імперыю. У новых гістарычных умовах па-ступова развіваюцца новая беларуская літаратура і беларуская мова.5. Асаблівасць развіцця беларускага мовазнаўства ў паслякастрычніцкі час.
Працэсы укаранення беларускай мовы у шырокую грамадскую практыку атрымалі ў рэспубліцы назву беларустзацыі. Яны стымулявалі сістэматычную, мэтанакіраваную, навуковую распрацоўку беларускай мовы. У 1921г. – быў адкрыт БДУ, у 1922г. – Инбелкульт. Лёсік распачаў прыпадаваць беларускую мову. 1921г. – створана беларуская навукова-тэрміналагічная камісія, якой даручалася распрацаваць тэрміны па усіх галігах навукі у абъёме сярэдней школы. За 1922-1930-я гады выдадзена 24 выдання беларускай навуковай тэрміналогіі па алгебры, батаніцы, геаграфіі, педагогікі і інш. 1927г. – склікана акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі. Язэп Лёсік, Сцяпан Нікрашэвіч зрабілі даклады. Створана правапіс_____ камісія. Узначальвау яе Нікрашэвіч. У склад вайшлі Янка Купала, Лёсік, Бузук. Да пачатку 30-га года камісія падрыхтавала праэкт беларускага правапісу. Ён не быў зацверджаны.Была створана урадавая камісія на чале з Галадзедам. Узмацненне русіфікатарскай палітыкі судзейнічала прыняцце дэкрэта СНКБССР ад 26 жніўня 1933г. “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу”. 1990г. – прынят закон аб мовах.5. Асаблівасць развіцця беларускага мовазнаўства ў паслякастрычніцкі час.
Працэсы укаранення беларускай мовы у шырокую грамадскую практыку атрымалі ў рэспубліцы назву беларустзацыі. Яны стымулявалі сістэматычную, мэтанакіраваную, навуковую распрацоўку беларускай мовы. У 1921г. – быў адкрыт БДУ, у 1922г. – Инбелкульт. Лёсік распачаў прыпадаваць беларускую мову. 1921г. – створана беларуская навукова-тэрміналагічная камісія, якой даручалася распрацаваць тэрміны па усіх галігах навукі у абъёме сярэдней школы. За 1922-1930-я гады выдадзена 24 выдання беларускай навуковай тэрміналогіі па алгебры, батаніцы, геаграфіі, педагогікі і інш. 1927г. – склікана акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі. Язэп Лёсік, Сцяпан Нікрашэвіч зрабілі даклады. Створана правапіс_____ камісія. Узначальвау яе Нікрашэвіч. У склад вайшлі Янка Купала, Лёсік, Бузук. Да пачатку 30-га года камісія падрыхтавала праэкт беларускага правапісу. Ён не быў зацверджаны.Была створана урадавая камісія на чале з Галадзедам. Узмацненне русіфікатарскай палітыкі судзейнічала прыняцце дэкрэта СНКБССР ад 26 жніўня 1933г. “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу”. 1990г. – прынят закон аб мовах.6 Мова ў жыцці грамадства
Мова — нанважнейшы сродак зносін паміж людзь-мі, які дзейнічае на працягу існавання чалавецтва. Мову стварае і развівае грамадства, народ. Пакуль жыве народ, жыве і яго мова, яна перадаецца з пака-лення ў пакаленне як спадчына ад нашых бацькоў, на-шых продкаў.
Мова дапамагла людзям вылучыцца з жывёль-нага свету, развіць сваё мысленне і дасягнуць сённяш-няга прагрэсу. Працоўная дзейнасць людзей — аснова жыцця грамадства. Здабыванне агню, паляванне на звера, лоўля рыбы ў старажытнасці, вытворчасць у наш час складаных машын, электронных прыбораў і інш. патрабавалі і патрабуюць намаганняў многіх людзей, арганізацыі і размеркавання іх абавязкаў. Гэта значыць, што любы працоўны працэс немагчы-мы без абмену думкамі, без мовы.
На зямлі існуе вялікая колькасць моў, але ўсе яны валодаюць агульнымі рысамі, якія адрозніваюць мову ад іншых сродкаў зносін паміж людзьмі (напрыклад, ад сігналізацыі з дапамогай кастроў, музычных інстру-ментаў і інш,). Разам з тым кожная мова мае сваё, адметнае, што выдзяляе яе як самастойную адзінку. У ёй ёсць свой слоўнік (набор слоў), свой сінтаксіс, г. зн. спосабы спалучэння слоў пры чалавечых зносінах.
Мову нельга лічыць нязменнай, застылай з'явай. Кожная мова праходзіць доўгі шлях развіцця, яна змяняецца, удасканальваецца. Асабліва прыкметныя змены бываюць у слоўніку (лексіцы) мовы, бо слоўнік найбольш адчувальны да змен у жыцці грамадства. Змены ў фанетыцы і граматыцы мовы адбываюцца даволі павольна.
Надзвычай важную ролю адыгрывае мова ў духоў-ным жыцці народа. Дасягненні кожнага народа ў раз-віцці навукі і культуры магчымыя толькі пры непасрэдным удзеле роднай мовы. Асаблівае значэнне мае мо-ва ў выхаванні людзей.
Вядомая беларуская паэтэса Цётка пісала: «Бедны той, хто... не мае скарбаў вечных — скарбаў душы. Та-кі скарб, каторы ніхто і ніколі адабраць ад нас не здо-лее,— гэта любоў да Бацькаўшчыны, да свайго наро-да, да роднай мовы...»6 Мова ў жыцці грамадства
Мова — нанважнейшы сродак зносін паміж людзь-мі, які дзейнічае на працягу існавання чалавецтва. Мову стварае і развівае грамадства, народ. Пакуль жыве народ, жыве і яго мова, яна перадаецца з пака-лення ў пакаленне як спадчына ад нашых бацькоў, на-шых продкаў.
Мова дапамагла людзям вылучыцца з жывёль-нага свету, развіць сваё мысленне і дасягнуць сённяш-няга прагрэсу. Працоўная дзейнасць людзей — аснова жыцця грамадства. Здабыванне агню, паляванне на звера, лоўля рыбы ў старажытнасці, вытворчасць у наш час складаных машын, электронных прыбораў і інш. патрабавалі і патрабуюць намаганняў многіх людзей, арганізацыі і размеркавання іх абавязкаў. Гэта значыць, што любы працоўны працэс немагчы-мы без абмену думкамі, без мовы.
На зямлі існуе вялікая колькасць моў, але ўсе яны валодаюць агульнымі рысамі, якія адрозніваюць мову ад іншых сродкаў зносін паміж людзьмі (напрыклад, ад сігналізацыі з дапамогай кастроў, музычных інстру-ментаў і інш,). Разам з тым кожная мова мае сваё, адметнае, што выдзяляе яе як самастойную адзінку. У ёй ёсць свой слоўнік (набор слоў), свой сінтаксіс, г. зн. спосабы спалучэння слоў пры чалавечых зносінах.
Мову нельга лічыць нязменнай, застылай з'явай. Кожная мова праходзіць доўгі шлях развіцця, яна змяняецца, удасканальваецца. Асабліва прыкметныя змены бываюць у слоўніку (лексіцы) мовы, бо слоўнік найбольш адчувальны да змен у жыцці грамадства. Змены ў фанетыцы і граматыцы мовы адбываюцца даволі павольна.
Надзвычай важную ролю адыгрывае мова ў духоў-ным жыцці народа. Дасягненні кожнага народа ў раз-віцці навукі і культуры магчымыя толькі пры непасрэдным удзеле роднай мовы. Асаблівае значэнне мае мо-ва ў выхаванні людзей.
Вядомая беларуская паэтэса Цётка пісала: «Бедны той, хто... не мае скарбаў вечных — скарбаў душы. Та-кі скарб, каторы ніхто і ніколі адабраць ад нас не здо-лее,— гэта любоў да Бацькаўшчыны, да свайго наро-да, да роднай мовы...»7 Графіка.
З гісторыі пісьма: 1)Піктаграфіч. пісьмо (пісьмо малюнкамі). Піктаграмма ўмаўляла сабой цэлыя непадзеляныя на словы паведамленне, або выказванне ў малюнках. Малюнкі сталі выкарыст. для перадачы абстрактных паняццяў.
2)Ідэаграфічнае пісьмо (пісьмо паняццяў). Кожны знак служыць сімвалам паняцця, якое стаіць за словам.
3)Фанетычнае (гукавае) пісьмо. Арыентуецца на гучанні, на фанетыч. адзінкі- склад. і гук. Ранняй формай было складавае пісьмо. Графіч. знакі абазначалі склады. Літарнае пісьмо (2 этап развіцця), якое фармір у канцы 2 прч. 1 тысячагодзя да н.э. Вядомы 2 тыпы літар пісьма: кансанантнае (толькі зыч.), кансанантна-вакалічнае (зыч. і галос.).
Сукупнасць літар размеўаных у традыц. устанозленным парадку наз. алфавітам. Літары падраздяляюцца на: вялікія і малыя. 32 літары.7 Графіка.
З гісторыі пісьма: 1)Піктаграфіч. пісьмо (пісьмо малюнкамі). Піктаграмма ўмаўляла сабой цэлыя непадзеляныя на словы паведамленне, або выказванне ў малюнках. Малюнкі сталі выкарыст. для перадачы абстрактных паняццяў.
2)Ідэаграфічнае пісьмо (пісьмо паняццяў). Кожны знак служыць сімвалам паняцця, якое стаіць за словам.
3)Фанетычнае (гукавае) пісьмо. Арыентуецца на гучанні, на фанетыч. адзінкі- склад. і гук. Ранняй формай было складавае пісьмо. Графіч. знакі абазначалі склады. Літарнае пісьмо (2 этап развіцця), якое фармір у канцы 2 прч. 1 тысячагодзя да н.э. Вядомы 2 тыпы літар пісьма: кансанантнае (толькі зыч.), кансанантна-вакалічнае (зыч. і галос.).
Сукупнасць літар размеўаных у традыц. устанозленным парадку наз. алфавітам. Літары падраздяляюцца на: вялікія і малыя. 32 літары.8. Пераклад з рускай мовы на беларускую. Тэматычны аспект.
I узровень – пераклад на узроуне фанем. Перакладаюцца уласныя імёны и рэаліі. (Воробей – Варабей, воробей – верабей).
II узровень – пераклад на узроуні марфем (марфема – знаёмая частка слова)(полез-н-ый – карыс-н-ы, ликвид-иров-а-ть – ліквід-ав-а-ць)
III узровень – пераклад на узроуні слоў (найбольш лёгкі, але не заусёды магчыма).
IV – пераклад на узроуні словазлучэнняў. На гэтым узроўні часцей перакладаюцца устойлівыя фразеалагічныя словазлучэнні.
V – пераклад на узроуне сказаў. На гэтым узроўні перакладаюцца сказы, якія з’яуляюцца па сваім значэнні ідэяматычнымі (прыказкі, прымаукі, крылатыя выразы).(Учиться всегда пригодится – Вучыся і навука паможа).
VI – пераклад на узроуні ___________ слоў (пераклад не слова у слова, а трэба высказаць асноуную думку).
VII – пераклад на узроуні тэкста (пры перакладзе вершау)
Неадпаведнасць лада беларускай мовы спецыфіцы іншых моу вядзе да неабходнасці граматычных, лексічных трансфармацый. 4 тыпа змен ці трансфармацый: 1. Перастаноука (пры пераводзе парадак слоу мяняецца). 2. Замена (пры пераводзе слова замяняецца другім). 3. Дабауленне. 4. Пропуск. Рускія тэрміны, якія перадаюцца дзеяпрыметнікамі незалежнага стану, цяперашняга часу і абазначаюць утваральнік дзеяння, мэтазгодна перадаваць дзеепрыметнікамі з суфіксамі –уч, -юч, -ач, -яч. (управляющий синал – кіруючы сігнал). Пры перакладзе тэрмінау дзеепрыметнікау, якія утрымліваюць паняцце, аб назначэнні аб’екта могуць выкарыстацца яшчэ і прыметнікі з суфіксом –льн. (замыкающий контакт – замыкальны кантакт). Зваротныя формы дзеепрыметнікау наогул не характэрны для суаснай беларускай мовы і пры перакладзе рускіх тэрмінау, выражаюцца зваротнымі формамі дзеепрыметнікау цяперашняга часу на –ущ, -ющ любога стану ____________________, або апісальныя звароты. Для перакладу дзеепрыметнага зваротнай форм прошлага часу выкарыстоўваюць апісальны зварот (атом распавшийся – атам які распауся). Зрэдку замест апісальнага звароту выкарыстоўваюць прыметнікавыя формы з суфіксамі –н, -ан, -л.8. Пераклад з рускай мовы на беларускую. Тэматычны аспект.
I узровень – пераклад на узроуне фанем. Перакладаюцца уласныя імёны и рэаліі. (Воробей – Варабей, воробей – верабей).
II узровень – пераклад на узроуні марфем (марфема – знаёмая частка слова)(полез-н-ый – карыс-н-ы, ликвид-иров-а-ть – ліквід-ав-а-ць)
III узровень – пераклад на узроуні слоў (найбольш лёгкі, але не заусёды магчыма).
IV – пераклад на узроуні словазлучэнняў. На гэтым узроўні часцей перакладаюцца устойлівыя фразеалагічныя словазлучэнні.
V – пераклад на узроуне сказаў. На гэтым узроўні перакладаюцца сказы, якія з’яуляюцца па сваім значэнні ідэяматычнымі (прыказкі, прымаукі, крылатыя выразы).(Учиться всегда пригодится – Вучыся і навука паможа).
VI – пераклад на узроуні ___________ слоў (пераклад не слова у слова, а трэба высказаць асноуную думку).
VII – пераклад на узроуні тэкста (пры перакладзе вершау)
Неадпаведнасць лада беларускай мовы спецыфіцы іншых моу вядзе да неабходнасці граматычных, лексічных трансфармацый. 4 тыпа змен ці трансфармацый: 1. Перастаноука (пры пераводзе парадак слоу мяняецца). 2. Замена (пры пераводзе слова замяняецца другім). 3. Дабауленне. 4. Пропуск. Рускія тэрміны, якія перадаюцца дзеяпрыметнікамі незалежнага стану, цяперашняга часу і абазначаюць утваральнік дзеяння, мэтазгодна перадаваць дзеепрыметнікамі з суфіксамі –уч, -юч, -ач, -яч. (управляющий синал – кіруючы сігнал). Пры перакладзе тэрмінау дзеепрыметнікау, якія утрымліваюць паняцце, аб назначэнні аб’екта могуць выкарыстацца яшчэ і прыметнікі з суфіксом –льн. (замыкающий контакт – замыкальны кантакт). Зваротныя формы дзеепрыметнікау наогул не характэрны для суаснай беларускай мовы і пры перакладзе рускіх тэрмінау, выражаюцца зваротнымі формамі дзеепрыметнікау цяперашняга часу на –ущ, -ющ любога стану ____________________, або апісальныя звароты. Для перакладу дзеепрыметнага зваротнай форм прошлага часу выкарыстоўваюць апісальны зварот (атом распавшийся – атам які распауся). Зрэдку замест апісальнага звароту выкарыстоўваюць прыметнікавыя формы з суфіксамі –н, -ан, -л.9. Арфаэпія. Вымаўленне галосных.
Пад націскам (у моцнай позіцыі) усе галосныя маюць найбольш выразнае гучанне. У ненаціскным (у слабых пазіцыях) галосныя гучаць карацей за націскныя. Некаторыя з іх мяняюць сваю якасць. Але адметнасць беларускай арфаэпіі у тым, што і ненаціскныя галосныя вымаўляюцца даволі выразна. Гэта значыць “глытаць” іх не дапушчальнаю.
Вымаўленне зычных.
Сшытак, на палачцы, счапляць, перапісчык, падмазчык, зжаты.
сш – [______], чц - [______], сч,зч - [шч], зж - [______].
Адчапіць, пераплётчык, адцягнуць, матцы, суседскі, суражскі, чэшскі.
дч, тч - [______], дц,тц - [______], дс - [ц], жс,шс - [______].
Купацца, аглядацца, цікавіцца, сустрэцца, захапляцца.
Ты купаешся, ты аглядаешся, ты цікавішся, ты сустракаешся, ты захапляешся.
Смех, скіраваць, бязлітасна, снег, світанне, схіліцца, разбіць, згіб, сцвярджаць, спіс.
М, л, н, в, б, ц, п – змягчэнне свісцячых. К, х, г – змягчэнне не адбываецца.10. Націск.
Дынамічны ці сілавы, меладычны ці танічны (націскны склад адрозніваецца ад ненаціскнога вышынёй тону), колькасны (націскны склад адрозніваецца большай працягласцю). Націск свабодны, не прымацаваны, націск рухомы і нерухомы. Назоўнікі ў адносінах месца націску вызначаюцца прыкметнай неаднастайнасцю. Выдзяляюць назоўнікі з нерухомым і рухомым націскам. На месца націску ўплывае наяўнасць пэўнай марфемы ў прыватнасці суфікса ці прэфікса. Назоўнікі ўтвораныя пры дапамоге суфіксаў –ан, -ян, -ей, -ій, -ізм, -ызм, -ант, -ер маюць фіксаваны націск на гэтых суфіксах. Вы-, под-, по-, про- (націскныя прэфіксы). Прыметнік характэрызуецца большай устойлівасцю акцэнтавай сістэмы, чаму спрыяе нерухомасць націску. У вытворных прыметніках націск часта фіксуецца на словаўтваральных суфіксах –ават, -яват, -ічы, -ычы, -ары, -яры, -ат, -ов, -ёв, -оў, -ёў (заўсёды націскныя).11. Інтанацыя.
Ад лацінскага intonare – гучна вымаўляць. Гэта сукупнасць фанетычных сродкаў якія служаць для афармлення фразы ці яе частак, як адзінага цэлага. Такім сродкам з’яўляюцца: 1. Мелодыка – змяненне тону голаса. 2. Інтэнсіўнасць голасу (гучнасць, сіла). 3. Тэмбр голасу. 4. Тэмп маўлення. 5. Пэўнае размяшчэнне паўз ці перапынкаў гучання. Інтанацыя ёсць у кожным высказванні. З яе дапамогай маўленне падзяляецца на пэўныя часткі. Яна служыць для выражэння стану гаворачага, яго адносін да прадмета гаворкі і суразмоўцы. Асноўным элементам інтанацыі з’яўляецца мелодыка, усе астатнія кампаненты толькі дапаўняюць гукі асноўнага тону. Інтанацыя выражае не толькі эмацыянальную накіраванасць маўлення, яна з’яуляецца таксама яго лагічнай асновай. Інтанацыя як і артыкуляцыйная база мовы засвойваецца з маленства і чалавек у сваім штодзённым жыцці карыстаецца ёю інтуетыўна, падсвядома.12. Лексікалогія.
Ад грэческага lexikos, які адносітся да слова. Лексіка – слоўнікавы склад мовы (сукупнасць слоў мовы). Раздел мовазнаўства ў якім вывучаецца лексіка, як сукупнасць слоў мовы, называецца лексікалогіяй. У лексікалогіі даследуецца функцыяніраванне слоў як асобых адзінак мовы, выяўляюцца разнастайныя, міжслоўныя сувязі: -па гукавой форме (аманемія, паранемія), -па тоіснасці значэння (сінанімія), -супрацьлегласці значэння (антапімія), -па сувязі _____ слоў з пазамоўнымі формамі, -па здольнасці ўступаць у свабодныя і звязаныя спалучэнні.14 Запазычаная лексіка.Галіцызмы (фрнц. словы)
Галіцызмы пачалі пранікаць у бел. мову. з 16ст. Большасць фран. слоў бел. мов. запазыч. Ў 19-20ст. польск. і рускую мовы. 1)Грамадска-палітыч. тэрміны і сфера междунар. адносін: абсалютызм, блок, віза, візіт, камуна. 2)Мастацтва-знаўчыя паняцці: акампанімент, ансамбль, вернісаж, раяль, эцюд. 3)Ваен. і марская справа: авангард, армія, артылерыя, атака, батальён, міна, сапёр, пісталет. 4)Бытавая: адыкалон, бігудзі, бран, ваза, кулон, парасон, трумо. 5)Адзенне, абутак: блуза, вуаль, драп, накет. 6)Стравы і напіткі: амлет, бульён, дэсерт, кансервы, рагу, кампот, лікёр, сідр, марынад. 7)Тэхніч паняцці: аўтамабіль, кабіна, культыватар, карбюратар, лакаматыў,мантаж. 8)Архетыктур.: апартамент, атэль, барак, вітрына, гараж, каланада. 9)Фінансава-эканаміч.: баланс, бюджэт, акрэдытыў. 10)літаратур.: жанр, раман, сімвалізм, сюжэт. 11)Прыродн.: абрыкос, бутон, шампіньон.
Англіцызмы.
1)Спорт: аўт, бокс, гандбол, каное, футбол.
2)Тэхніч.: блок, грэйдэр, радар, трактар.
3)Паліт. і эк-ка: імпарт, байкот, лорд, мітынг, парламент, бізнес.
пудынг, пунш.
Італізмы.
19-20ст. самая значная часціна слоў італ. паходжання – гэта: 1)музычныя, песенная і тэатр.: акорд, альт, арыя, баз, імправізацыя, карнавал, вібрэта, маэстра, опера, саната, флейта. 2)Фін-эк. сфера: банк, брута, сальда. 3)Арх-будауніч.: арка, барока, мазаіка, фантан, цокаль. 4)Быт: макароны, вірмішэль.
3 галандскай мовы.
1)Марская справа: барказ, ватэрлінія, дрэйф, фарватэр.
Для беларускай мовы і бел. культуры было вельмі спрыяльна слабае распаўсюджванне каталіцызму і лацінскай мовы, якая таму не магла служыць істотнай перашкодай ў развіцці бел. мовы. Апошні ў эпоху росквіту літ.-бел. дзяржавы дасягае паўнаты ў сваім развіцці гаспадарская канцылярыя, прадстаўнікі суда і адміністрацыя з’яўляюцца тварцамі мовы. Літоўская, бел. ў сваёй аснове, ўтрымлівае ў сабе грамадны зусім не вывучаны матэрыял для юрыдыч. і адміністратыўнай тэрміналогіі, якая ў сваёй новай канструкцыі павінна абавязкова адпраўляцца ад старой традыцыі. Нават тады, калі ў 17ст. бел. мова перастала быць мовай справаводства і кіравання і была заменена польскай, ўсёж не перастала існаваць але пачала пранікаць і ў польскую гаворку, падаючы апошняй своеасаблівы бел.-польскі характар14 Запазычаная лексіка.Галіцызмы (фрнц. словы)
Галіцызмы пачалі пранікаць у бел. мову. з 16ст. Большасць фран. слоў бел. мов. запазыч. Ў 19-20ст. польск. і рускую мовы. 1)Грамадска-палітыч. тэрміны і сфера междунар. адносін: абсалютызм, блок, віза, візіт, камуна. 2)Мастацтва-знаўчыя паняцці: акампанімент, ансамбль, вернісаж, раяль, эцюд. 3)Ваен. і марская справа: авангард, армія, артылерыя, атака, батальён, міна, сапёр, пісталет. 4)Бытавая: адыкалон, бігудзі, бран, ваза, кулон, парасон, трумо. 5)Адзенне, абутак: блуза, вуаль, драп, накет. 6)Стравы і напіткі: амлет, бульён, дэсерт, кансервы, рагу, кампот, лікёр, сідр, марынад. 7)Тэхніч паняцці: аўтамабіль, кабіна, культыватар, карбюратар, лакаматыў,мантаж. 8)Архетыктур.: апартамент, атэль, барак, вітрына, гараж, каланада. 9)Фінансава-эканаміч.: баланс, бюджэт, акрэдытыў. 10)літаратур.: жанр, раман, сімвалізм, сюжэт. 11)Прыродн.: абрыкос, бутон, шампіньон.
Англіцызмы.
1)Спорт: аўт, бокс, гандбол, каное, футбол.
2)Тэхніч.: блок, грэйдэр, радар, трактар.
3)Паліт. і эк-ка: імпарт, байкот, лорд, мітынг, парламент, бізнес.
пудынг, пунш.
Італізмы.
19-20ст. самая значная часціна слоў італ. паходжання – гэта: 1)музычныя, песенная і тэатр.: акорд, альт, арыя, баз, імправізацыя, карнавал, вібрэта, маэстра, опера, саната, флейта. 2)Фін-эк. сфера: банк, брута, сальда. 3)Арх-будауніч.: арка, барока, мазаіка, фантан, цокаль. 4)Быт: макароны, вірмішэль.
3 галандскай мовы.
1)Марская справа: барказ, ватэрлінія, дрэйф, фарватэр.
Для беларускай мовы і бел. культуры было вельмі спрыяльна слабае распаўсюджванне каталіцызму і лацінскай мовы, якая таму не магла служыць істотнай перашкодай ў развіцці бел. мовы. Апошні ў эпоху росквіту літ.-бел. дзяржавы дасягае паўнаты ў сваім развіцці гаспадарская канцылярыя, прадстаўнікі суда і адміністрацыя з’яўляюцца тварцамі мовы. Літоўская, бел. ў сваёй аснове, ўтрымлівае ў сабе грамадны зусім не вывучаны матэрыял для юрыдыч. і адміністратыўнай тэрміналогіі, якая ў сваёй новай канструкцыі павінна абавязкова адпраўляцца ад старой традыцыі. Нават тады, калі ў 17ст. бел. мова перастала быць мовай справаводства і кіравання і была заменена польскай, ўсёж не перастала існаваць але пачала пранікаць і ў польскую гаворку, падаючы апошняй своеасаблівы бел.-польскі характар16 Тэрмін і яго характэрныя прыкметы.
Дыялектныя словы- выкарыстанне іх абмен. тэрытарыяльна. Прафесіаналізмы, жарганізмы (карыст. Прадстаўнікі розных сац. груп) Ключавым эл-м ў мове навукі, тэхнікі і любой іншай сферы прафесіанальнай дзейнасці чал. з’яўл. тэрмін.
Дэпатат – дэфініцыя – варыянты тэрмінаў
Тэрмін – гэта слова ці падпарадкавальнае словазлуч., якое мае спец. значэнне, што выражае і фарміруе прафесійнае паняцце і прымяняецца ў працэсе пазнання і засваення навуковых і прафес. тэхніч. аб’ектаў і адносін паміж імі.
Асноўныя асаблівасць тэміна.
1)Дакаднасць.
2)Адназначнасць.
3)Кароткасць.
4)Сістэмнасць.
Дакладнасць перша заўсё семантычнае, якая грунтуецца на адпаведнасці слоўнага абазначэння паняццю. Матыванасцю тэрміна самым цесным чынам звяз. з гэтым прынцыпам. Не выкананне гэтага прынцыпа адназнач. тлумачыцца як аб’ектыўн., так і суб’ектыўн. прычынамі. Дзякуючы разшыр. сімантыкі слова не ўзнік неабход. ў др. сродках выражэння тэрміналогіч. выраж. суб’ектыўнымі прычынімі трэба лічыць аслабленне сістэмных сувязей, асобасны ўплыў пры стварэнні спец. назвы. кароткасць тэрміна звяз. з яго стр-й. Тэрміналагіч. значэнне можа перадавацца як сродкамі аднаслоўнай, так і комплкс. намінацыяй. Існуе ініцыяльная абрывіяцыя (ЭВМ, АС) Сістэмнасць тэрміна непасрэдна звяз. з унармавальнай здейнасцю ў рамках спец. падмовы.
Актуальны падзённы
Пасіўны абыякавы
Сітуацыя абставіна17 Номенклатурныя назвы.
Важнае месца ў навук. стыле бел. мовы займаюць номенклатур. назвы. (ад лац. Nomenclatur – пералік). Номенклатура- гэта асаблівы від спец. лексікі, які структурна не уваходзіць у тэрміна сіс-му. Вялікую частку гэтага класа спец. лексікі складае номенклатура такіх прыродазнаўчых навук, як батаніка, анатомія, заалогія і інш. Знач. частку номенклатуры склад. назвы праыесій. У розных галінах прамысловасці іх налічваецца дзесяткі тысяч. Номен – абазнач. толькі прафесійную прыналежнасць без раскрыцця зместу его абавязкаў. Наступ. важным тыпам номенкл. з’яўляецца номены, якія выступ. На правах уласных імён. Сфера ужывання такіх номенаў вельмі шырокая: назвы сартоў с/г культур, мэблі, парфюмерыі.
Матывацыйныя крытэрыі.
1)Улік лакальнай прыкметы, якая ўказвае на тэрытарыяльную суаднесённасць сорту. (Сарат, малдаванка)
2)Указанне на аўтара або ўстанову, якія вывелі сорт (Міронаўская, Ганчарык)
3)Указанне на якасць сорту, якго асаблівасці (буйна зярнявая)
4)Выкарыстанне номенаў якія павінны выклік. пазітыўныя эмоцыі (дружба, аурора). Указ. Крытэрыі справядлівы і для спажывецкіх тавараў.
Палессе палешукі
Сочы сочанцы18 Фразеалагіч. норма. Тыпы фразеалагіч. знач. паводле спалучальнасці. Фразеалогіея
Раздел мовазнаўства ў якім вывучаецца ўстойлівае спалучэнне слоў называецца фразеалогіей. Ад грэч. phrasis – выраз, logas – вучэнне. У залежнасці ад характару сувязі паміж словамі, словазлучэнні падзяляюцца на свабодныя і несвабодныя. Свабоднымі лічацца словазлучэнні ў якіх кожнае слова зохоўвае самастойнае лексічнае значэнне і выконвае пэўную сінтаксічную функцію. Словы свабодных словазлучэнняў могуць без абмежаванняў уступаць у сінтаксічную сувязь з іншымі словамі. Не свабоднымі з’яўляюцца такія словазлучэнні ў якіх асобныя словы цесна звязаны паміж сабой і ўтвараюць семантычна і сінтаксічна непадзельныя адрэзкі мовы. Усе фразеалагічныя адзінкі ужываюцца ў гатовай і сталай форме. Яны маюць цэласнае лексічнае значэнне, пастаянны састаў, вызначаюцца юцца вобраз. метафарычнасццю і эмац-экспрэсіўнай афарбоўкай.
Ваўка ногі кормяць.
З вялікай хмары малы дождж.
Як мукі скрыня дык і свіння гаспадыня.
Язык мой – врг мой; Пржде ума ищет.Фразеалагіч. норма – гэта традыц. аднатып. і раўнацэннае ўжыванне фразеалагізмай, прынятая ў данны перыяд моўным каллектывам і ўсвядомленная ім як правільная і ўзорная. У паняцце фразеалагіч. нормы ўваходзяць правільнасць выбару фраз-му. Апіымальнасць яго прыманення з захованням уласцівых яму асаблів. Моўная практыка замацавана за кожн. фраз-м. Пэўнае значэнне ці значэнне кампанентна склад., структур. арганізацыю, лексіка-граматыч. спалучальнасць са словамі у сказе. Нек. фра-мы маюць рэліктавыя кампаненты (па прамілы бог), спецыфіч. акцэнтныя ўласцівасці (шапкамі закідаць), своеасаблів. арфаграфію (з боку пыпёку) і пунктуацыю (то бокам, то скокам), якія непадтрымлів. сістэмнымі адносінамі мовы.
3 тыпа: 1) адносна-свабод. значэнне.
2) валентна-абмежаван.
3) канструктыўна-абмежаван.
Фраз-мы з адносна-свабод. знач. валодаюць семантыч. самастойнасццю, самадастатковасцю і таму не маюць патрэбы ў слоўных канкрэтызатарах іх знач. Фраз-мы гэтага тыпу найменьш самастойныя ў сэнсавых і граматыч. адносінах. Яны абмежаваны ў свіх сувязях унутранымі семантычнымі заканамернасцямі моўнай сіс-мы. Гэты тып фразеалагізма строга акрэслінай канструкцыі.
Ісці па свой хлеб.
Век-веком заўсёды18 Фразеалагіч. норма. Тыпы фразеалагіч. знач. паводле спалучальнасці. Фразеалогіея
Раздел мовазнаўства ў якім вывучаецца ўстойлівае спалучэнне слоў называецца фразеалогіей. Ад грэч. phrasis – выраз, logas – вучэнне. У залежнасці ад характару сувязі паміж словамі, словазлучэнні падзяляюцца на свабодныя і несвабодныя. Свабоднымі лічацца словазлучэнні ў якіх кожнае слова зохоўвае самастойнае лексічнае значэнне і выконвае пэўную сінтаксічную функцію. Словы свабодных словазлучэнняў могуць без абмежаванняў уступаць у сінтаксічную сувязь з іншымі словамі. Не свабоднымі з’яўляюцца такія словазлучэнні ў якіх асобныя словы цесна звязаны паміж сабой і ўтвараюць семантычна і сінтаксічна непадзельныя адрэзкі мовы. Усе фразеалагічныя адзінкі ужываюцца ў гатовай і сталай форме. Яны маюць цэласнае лексічнае значэнне, пастаянны састаў, вызначаюцца юцца вобраз. метафарычнасццю і эмац-экспрэсіўнай афарбоўкай.
Ваўка ногі кормяць.
З вялікай хмары малы дождж.
Як мукі скрыня дык і свіння гаспадыня.
Язык мой – врг мой; Пржде ума ищет.Фразеалагіч. норма – гэта традыц. аднатып. і раўнацэннае ўжыванне фразеалагізмай, прынятая ў данны перыяд моўным каллектывам і ўсвядомленная ім як правільная і ўзорная. У паняцце фразеалагіч. нормы ўваходзяць правільнасць выбару фраз-му. Апіымальнасць яго прыманення з захованням уласцівых яму асаблів. Моўная практыка замацавана за кожн. фраз-м. Пэўнае значэнне ці значэнне кампанентна склад., структур. арганізацыю, лексіка-граматыч. спалучальнасць са словамі у сказе. Нек. фра-мы маюць рэліктавыя кампаненты (па прамілы бог), спецыфіч. акцэнтныя ўласцівасці (шапкамі закідаць), своеасаблів. арфаграфію (з боку пыпёку) і пунктуацыю (то бокам, то скокам), якія непадтрымлів. сістэмнымі адносінамі мовы.
3 тыпа: 1) адносна-свабод. значэнне.
2) валентна-абмежаван.
3) канструктыўна-абмежаван.
Фраз-мы з адносна-свабод. знач. валодаюць семантыч. самастойнасццю, самадастатковасцю і таму не маюць патрэбы ў слоўных канкрэтызатарах іх знач. Фраз-мы гэтага тыпу найменьш самастойныя ў сэнсавых і граматыч. адносінах. Яны абмежаваны ў свіх сувязях унутранымі семантычнымі заканамернасцямі моўнай сіс-мы. Гэты тып фразеалагізма строга акрэслінай канструкцыі.
Ісці па свой хлеб.
Век-веком заўсёдыВопрос 19 Прынцыпы беларускага правапісу
Правапіс, або арфаграфія (грэч. огіНоз— правільны і ^гарНо—пішу),— гэта сукупнасць праві-лаў, якія вызначаюць аднастайнае, абавязковае для ўсіх унармаванае напісанне слоў і іх значымых частак.
Сучасная беларуская арфаграфія адлюстроўвае асноўныя арфаэпічныя і граматычныя нормы літаратур-най мовы. Беларускі правапіс грунтуецца пераваж-на на двух прынцыпах — фанетычным і марфала-гічным.
Фанетычны прынцып адлюстроўвае на пісьме літаратурнае вымаўленне гукаў і іх спалучэнняў у сло-вах. Паводле гэтага прынцыпу пішуцца:
1. Літара а (з націскных о, э) пасля цвёрдых зычных ва ўсіх уласнабеларускіх словах не пад націс-кам: год — гады, рэкі — рака, рэдкі — радзёйшы.
2. Літара я на месцы е, ё пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам: лес — лясы, клён — кляндвы, вясёлы — весялдсць.
3. Падоўжаныя зычныя: калоссе, галлё, вяселле, жыццё, разводдзе, падарожжа, застрэшша.
4. Літара ў пасля галосных: галава — галоўка, тра-ва — траўка, гулялі у садзе, сказалі ўголас.
5. Літары з або с у прыстаўках з- (с-), раз- (рас-), без- (бес-), уз- (ус-), цераз- (церас-): згарэць, спла-віць, размясціць, распусціць, бездапаможны, бяскрай-
1) Прынцып фанетычны. Калі напісанне перадае гучанне слова і літары абазначэння фанемы; а гук. Супадзенне не ў націскной пазіцыі оэ – у адзін гук а - аканне, е,ё пераходзяць у я, у першым складзе перад націскам – яканне.
Правапіс ы,і пасля прыставак
Правапіс галосных ў складаных словах. Правапіс прыстаўных галосных і зычных ў.
Правапіс прыставак на з, с.
Правапіс падоўжаных зычных.
2)прынцып марфалагічны ці фанематычны. Гэта прынцып забяспечвае адностайнае напісанне адных і тых жа марфем, незалежна ад адрозневанняў вымаўлення.
Правапіс звонкіх і глухіх, правапіс цвёрдых і мяккіх,
Правапіс шыпячых і свісцячых, выбухных і афрыкат.
Напісанне традыцыйнае, калі мы слова пішам па традыціі.(9-10)
Дыферынцыраванныя напісанні выкарыстовывыецца для адрознівання слоўВопрос 19 Прынцыпы беларускага правапісу
Правапіс, або арфаграфія (грэч. огіНоз— правільны і ^гарНо—пішу),— гэта сукупнасць праві-лаў, якія вызначаюць аднастайнае, абавязковае для ўсіх унармаванае напісанне слоў і іх значымых частак.
Сучасная беларуская арфаграфія адлюстроўвае асноўныя арфаэпічныя і граматычныя нормы літаратур-най мовы. Беларускі правапіс грунтуецца пераваж-на на двух прынцыпах — фанетычным і марфала-гічным.
Фанетычны прынцып адлюстроўвае на пісьме літаратурнае вымаўленне гукаў і іх спалучэнняў у сло-вах. Паводле гэтага прынцыпу пішуцца:
1. Літара а (з націскных о, э) пасля цвёрдых зычных ва ўсіх уласнабеларускіх словах не пад націс-кам: год — гады, рэкі — рака, рэдкі — радзёйшы.
2. Літара я на месцы е, ё пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам: лес — лясы, клён — кляндвы, вясёлы — весялдсць.
3. Падоўжаныя зычныя: калоссе, галлё, вяселле, жыццё, разводдзе, падарожжа, застрэшша.
4. Літара ў пасля галосных: галава — галоўка, тра-ва — траўка, гулялі у садзе, сказалі ўголас.
5. Літары з або с у прыстаўках з- (с-), раз- (рас-), без- (бес-), уз- (ус-), цераз- (церас-): згарэць, спла-віць, размясціць, распусціць, бездапаможны, бяскрай-
1) Прынцып фанетычны. Калі напісанне перадае гучанне слова і літары абазначэння фанемы; а гук. Супадзенне не ў націскной пазіцыі оэ – у адзін гук а - аканне, е,ё пераходзяць у я, у першым складзе перад націскам – яканне.
Правапіс ы,і пасля прыставак
Правапіс галосных ў складаных словах. Правапіс прыстаўных галосных і зычных ў.
Правапіс прыставак на з, с.
Правапіс падоўжаных зычных.
2)прынцып марфалагічны ці фанематычны. Гэта прынцып забяспечвае адностайнае напісанне адных і тых жа марфем, незалежна ад адрозневанняў вымаўлення.
Правапіс звонкіх і глухіх, правапіс цвёрдых і мяккіх,
Правапіс шыпячых і свісцячых, выбухных і афрыкат.
Напісанне традыцыйнае, калі мы слова пішам па традыціі.(9-10)
Дыферынцыраванныя напісанні выкарыстовывыецца для адрознівання слоў20 Правапіс падоўжаных зычных
Зычныя гукі [з'], [дз'], [ц'], [л'], [н'], [с'], [ж], [ч], [ш] могуць вымаўляцца падоўжана. Такое іх вымаўленне на пісьме перадаецца падвое-ным напісаннем адпаведнай літары: маззю, вецце, вя-селле, Наталля, насенне, Аксіння, калоссе, Залессе, падарожжа, ламачча, застрэшша. Падоўжаны гук [дз'] на пісьме перадаецца спалучэннем літар ддз: разводдзе, суддзя, стагоддзе, прыладдзе.
Беларускі правапіс у словах іншамоўнага пахо-джання не перадае падвоеныя зычныя: гама, група, артылерыя, маса, каса, балада, тэлеграма, тона, імуні-тэт, калона. Выключэнне: ванна, Жанна, Мекка, мадон-на, мецца-сапрана, бонна і інш.
У некаторых уласных імёнах не падаўжаецца ў вымаўленні гук [л'] і не перадаецца на пісьме: Ілын, Ільінскі, Ульянаўск.
Падаўжэнне — фанетычная з'ява, яго трэба адроз-ніваць ад падпаення — марфалагічнай з'явы (напісанне дзвюх аднолькавых літар на стыку марфем: прыстаў-кі і кораня, кораня і суфікса): аддаць, бяззубы, рас-сеяць, насценны, гадзінтк, каменныВопрос 21 Правапіс прыстаўных зычных
У беларускай мове прыстаўнымі бываюць літары в і г. Літара в пішацца:
1. Псрад націскным галосным [о] ў пачатку слова і пасля прыставак: воблака, вобыск, вокны, возера, адвор-ваць, выворваць. Пры змене формы слова або пры ўтва-рэнні новага слова, калі націск з [о] пераходзіць на іншы галосны, у адпаведнасці з літаратурным вымаўленнсм прыстаўная в нс пішацца: вокны — аконны, восень — асснні, возсра — азёрны, адворваць — адараць.
2. У словах вока, востры і ва ўтвораных ад гэтых слоў формах незалежна ад націску заўсёды пішацца пры-стаўная в: вачыма, вачаняты, шэравокі, вастрэйшы, ва-сгрыць, завостраны і інш.
3. Перад літарай о ў словах, якія пачынаюцца з пры-ставак о-, об-, од- (от-): воі'.іс, водпуск, наводдаль, водгу.г-ле, вобмацкам, вотруб'е.
4. Перад націскным галосным [у] ў пачатку і сярэдзінс слоў, пасля прыставак і першай часткі складанага слова: вугал, вуда, навука, завулак, чарнавусы. Прыстаўная в пішацца перад у і ў тых выпадках, калі пры змене формы слова або пры ўтварэнні новага слова з тым жа коранем націск пераходзіць на іншы склад: вусаты, вугор, вучылі-шча, завушніцы, навучаннс, трохвугольнік.
5. Прыстаўная в пішацца перад о і у ў некаторых уласных імёнах: Лявон, Радзівон, Навуменка; у словах павук, цівун і ў вытворных ад іх формах: павуцінне, цівуно-вы і інш.
Прыстаўная літара е не пішацца:
1. Перад націскной літарай о ў словах іншамоўнага па-ходжання і некаторых уласных імёнах і геаграфічных на-звах: ода, опера, ордэн; Орша, Омск, Осла; Обручаў, Ом, але: Возера (назва населенага пункта), Вогненная Зямля.
Правапіс прыстаўных галосных
У якасці прыстаўных галосных у беларускай мове бы-ваюць літары / і а, напісанне якіх рэгулюецца пэўнымі арфаграфічнымі правіламі.
Прыстаўныя /, а пішуцца:
а) у пачатку слова перад групай зычных, у якой першай літарай выступае р або л, калі слова з такой групай зыч-ных стаіць у пачатку сказа або пасля знака прыпынку ці папярэдняга слова на зычную: Міця пераскочыў іржа-вую крыніцу і падаўся на грудок (В. А.); Раўлі самалёты, ірваліся бомбы, грукаталі танкі, беглі па збожжы сал-даты (Бр.); Дарога гладкая, слізкая, бліскучая, ільсніцца сліпучы белы снег (Луж.); Часам па цэлым кіламетры рассцілалася дарога роўным, нібы выбеленым, ільняным палатном. (К-с);
б) калі група зычных пачынаецца літарай м, то перад м прыстаўныя пішуцца заўсёды, незалежна ад становішча слова ў сказе або знакаў нрыпынку: Над хатай шумела рабіна, бо вецер паболыааў і восеньская імгла пачынала пераходзіць у дробны дождж (А. К.); Унізе імгліліся прысады ў тумане. (К- Ч.)
Прыстаўныя /, а не пішуцца:
а) калі слова з групай зычных, у якой першай выступае літара р або л, стаіць пасля слова на галосную: План здачы дзяржаве льнотрасты і льновалакна калгасам выкананы датэрмінова (Зв.); За акном праляталі неспа-койныя рваныя кудлы дыму з паравоза (I. М.);
б) пасля прыставак і першай часткі складанага слова,22 Правапіс спалучэння галосных у заппазычыных словах
Спалучэнне ио
1) У сярэдзіне слова і пад націскам перадаецца як іё(ыё).(біёлаг, кардыёлаг)
не пад націскам ія(ыя) (біялогія, кардыялогія)
2) У пачатку слова прад націскам іо; (іон), а не прад націскам іа (іанізація)
3) у канцы слова незалежна ад націска іо(ыо) (Токіо, трыо)
Спалучэнне иа – ія(ыя) Піяніна, дыяметр
ео – на ео(эо) археолаг, ідэолог(пад націскам)
на еа, эа ідэалогія, археалогія (не пад націскам)
еа - еа(эа) Неапаль, рэабілітацыя(акіян- выключэнне)
ие – іе(ые) Кліент, абітурыент
йо – прад націскам ё (ёд, ётовы, ёгурт), а не пад націскам я (маянез)
У прачатку уласных імен спалучэнне йо пад націскам і йо – Нью-Йорк, не пад націскам йа – Йашкар-Ала
йе – е , (фае, канвеер), йе- йе Йемен.23 Правапіс галосных у складаных словах.
е, я, о, а, - злуч. галосныя
я – пішацца пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам, (зернясховішча, жыццярадасны)
е – пішацца пасля мяккіх зычных, не у першым складзе перад націскам(вуглездабыча)
о – пішацца пад націскам пры цвёрдай аснове напярод часткі (часопіс)
а – пішацца пад націскам пры цвердай аснове па перад часткі(глыбакаводны, рауназначны)
літара о пішацца калі націск прыпадае не на першы склад другой часткі слова ( ільнозавод, шклопакет)
а пішацца калі націск прыпадае на першы склад другой часткі слова.(шльнасеялка, шклапрластык)
Карневая літара о пішацца:
1) Калі націск падае на першы склад другой часткі(добразывчлівы політэхнічны)
2) калі асноўны націск прыпадае на першы склад другой часткі і выразна праяўляецца пабочны(мовазнаўства, японавед)
3) Незалежна ад націску другой часткі, калі гэтая частка пачынаецца з ў(вогнеўстойлевы)
4)сто-, што-, дзевяноста-, фота-, мота-, проці-, контр-, грос-, свое-,(фотаздымак, мотоспорт,мотогонкі, процілеглы, контрмера, контрігра,!!!( Кантрабанда, кантрамарка і кантрапункт) своечасовы, своеасаблівы)
Караневая літара а пішацца
1) калі націск прыпадаена першы склад другой часткі акрамя тых выпадкаў калі ў такой пазіцыі пішыцца о, (палімер, паліклініка, вадамер)
2) незалежна ад націску калі неабходна пазбегнуць непазнавальнасці значэння слова (хабарадавальнік, кашападобны)
3) у частках кіна-, вела-, (кінасеанс, веласпорт, велатрэк
Караневы літар э заусёды захоўваецца ў першай частцы складаных слоў рознага паходжання за выключэннем лічэбнікаў, (шэравокі, сэрдцападобны)24 Правапіс мяккага знака і апострафа
Літара ь (мяккі знак) ужываецца для абазначэння мяккіх зычных гукаў [дз'], [з'], [л'], [н'], [с'], [ц'] на пісьме:
1) на канцы слова: мядзведзь, медзь, лезь, сталь, соль, верасень, вось, шэсць, гаварыць;
2) у сярэдзіне слова перад цвёрдым зычным (мяккі знак захоўваецца і тады, калі гэты цвёрды зычны пры змене слова памякчаецца): дзьмуць — дзьме, вазьму — возьме, восьмы —- васьмі, просьба — па просьбе, цьма — цьмяны, барацьба — барацьбіт;
3) пасля мяккага [л'] перад любым зычным: гуль-т, вельмі, сельскі, ліверпульскі, пальцы (але ў падоў-жаных зычных: зелле, вяселле, крылле).
Мяккі знак пішацца ў некаторых граматычных формах.
1. Пасля мяккага [н']:
а) перад суфіксам -чык, калі слова без гэтага су-фікса канчаецца мяккім знакам: камень — каменьчык, прамень — праменьчык б) перад суфіксам -ск- у прыметніках і ўласных назвах, утзораных ад назваў месяцаў, якія канчаюцца на>.[н']: студзеньскі, чэрвеньскі, ліпеньскі, жнівеньскі, снсжаньскі (а таксама восеньск.і), Чэрвеньскі (раён);
в) у суфіксах -еньк-, -эньк-, -аньк-: маленькі, бе-ленькі, даражэнькі, прыгожанькі, добранькі.
2. Перад канчаткам -мі ў назоўніках творнага склону множнага ліку: людзьмі, дзецьмі, коньмі, слязьмі.
3. У дзеясловах загаднага ладу перад канчаткам
1-й асобы множнага ліку -ма, канчаткам -це ў форме
2-й асобы множнага ліку, калі ў форме адзіночнага ліку гэтыя дзеясловы канчаюцца на мяккі знак: кіньма, станьма, сядзьма, гляньце, сядзьце, дагледзьце, а таксама перад суфіксам -ся ў зваротных дзеясловах, калі адпаведны незваротны дзеяслоў канчаецца на мяк-кі знак: прыгледзься, сустрэнься, кінься.
4. У складаных лічэбніках пяцьдзесят, шэсцьдзесят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот.
5. У няпэўных займенніках і прыслоўях: хтосьці, штосьці, кагосьці
Мяккі знак не пішацца:
1) пасля мяккіх [дз'], [з'], [с'], [ц'] перад мяк-кімі зычнымі: а) калі пры змене слова абодва зычныя становяцца цвёрдымі: дзве — два, звінець — звон, збі-раць — збор, шэсць — шосты; б) калі пры змене слова абодва зычныя застаюцца мяккімі: мядзведзь — мядз-ведзя, мядзведзі; светлы, смелы, дзверы, злёт, цвісці, змена, звер, звесці, злезці;
2) перад суфіксам -ск- у прыметніках, утвораных ад любых назоўнікаў, акрамя назваў месяцаў на -нь: любанскі (Любань), казанскі (Казань), конскі (конь).
Для перадачы раздзельнага вымаўлення зычных з галоснымі е, ё, ю, я, і ўжываюцца ь (мяккі знак) і апостраф (').
Раздзяляльны мяккі знак пішацца пасля зычных дз, з, л, н, с, ц перад е, ё, ю, я, і, калі яны абазначаюць два гукі [йэ], [йо], [йу], [йа], [йі]: калье, вальер, мадзьяр, ранцье, канферансье, шампіньён, Лавуазье, лью, каньяк, Ульянаўск, мільён, мільярд.
Апостраф пішацца:
1) пасля прыставак, якія канчаюцца на зычную, перад е, ё, ю, я і націскным і: аб'езд, з'езд, пад'ём, раз'юшаны, аб'ява, між'ярусны, аб'інець;
2) у сярэдзіне слоў пасля зычных перад тымі са-мымі галоснымі: бар'ер, стажар'е, куп'ё, інтэрв'ю, сям'я, вераб'і, Лук'янчык, Дзям'ян;
3) у складаных словах пасля частак двух-, трох-,
чатырох-: двух'ярусны, трох'ярусны, чатырох'ярусны. Пасля ў (у нескладовага) апостраф не пішацца: здароўе, салаўі, кустоўе, пугаўё, міжрадкоўе, кроўю, Заслаўе25 Скланенне уласных назоўнікаў.
1) Імёны і прозвішча мужчынскага роду на зычны скланяюцца як агульны назоўнік са значэнем асобы
Н.с Міхась Садовіч
Р.с -я -а
Д.с -ю -у
В.с -я -а
Т.с -ем -ам
М.с -ю -у
2)Назоўнікі мужчынскага і неякага роду якія з’яўляюцца геаграфічнымі назвамі скланяюцца як агульныя назоўнікі другога скланеня з адпаведнай асновай:
Н.с Брэст Мінск Азярышча
Р.с -а -а -а
Д.с -у -у -у
В.с -а -а -а
Т.с -ам -ам -ам
М.с -е -у -ы
3)Прозвішчы, геаграфічныя назвы на –оў,- аў,- еў,- ёў
-ін,- ын, скланяюцца як агульныя назоўнікі с цвердай асновай, асаблівасціназіраюцца ў Т і М склонах
Н.с Смалячкоў Сініцын Рагачоў Столін
Р.с -а -а -а -а
Д.с -у -у -у -у
В.с -а -а -оў -ін
Т.с -ым -ым -ам -ам
М.с -у -у -е -е
4)Прозвішчы з ненаціскным канчаткам а, я якія несуадносяцца з назвамі прадмета і належаць асобе мужчынскага полу, скланяюцца часткова па першаму, часткова па другім скланенні
Н.с Булыга Алег
Р.с -і -а
Д.с -у -у
В.с -у -а
Т.с -ам -ам
М.с -у -у
5)Прозвішчы, якія узыходзяць да назваў прадметаў жаночага роду з асновай на г, к і націскным канчаткам –а, набываюць склон канчаткі ў залежнасці ад полу асобы.
Н.с Булыга Саладуха(м.р.) Саладуха(ж.р)
Р.с -і -і -і
Д.с -у -у -е
В.с -у -у -у
Т.с -ам -ам -ай
М.с -у -у -е
Не скланяльныя прозвішчы:
1) на ко(Ралько ,Кралько)
2)Жаночыя прозвішча, якія заканчваюцца на зычны(Лобач, Рамановіч)
3) Жаночыя прозвішча с ненаціскнымі канчаткамі -а, -я
якія несуадносяцца з назвамі прадметаў(Батура, Бандарэнка)
4)Прозвішча на іх, ых (Баранавых)26 Скланенне назоўнікаў у множным ліку, роднага склона.
У родным склоне з канчаткамі: -ош, -еў, -аў, -яў ужываюцца:
1)большасць назоўнікаў муж. і ніякага роду 2 скланення (лугоў,краеў).
2)наз. ж.р. з чыстай асн.(рэчаў, далаў)
3)большасць множналіковых наз.(фінансаў, джунгляў)
Нулявы канчатак маюц:
1)большасць наз. ж.р. 1 склона з асновай на адзін зычны(бяроз, вуліц)
2)наз. ж.р. на ч,к,х (ног, рук, кніг)
3)наз ж.р. на б, л, в, м (асоб, моў)
4)множналіковых наз. з суффіксам –ін, -іц і са збегальн. Зычных у аснове, калі паміж імі паяўляецца збеглы галосны (сутак)
Варыянтныя канчаткі: -оў, -еў, -аў, -яў, або нулявы:
1) наз. м.р., назвы адз. Вымяр., некаторых парных прадметаў і некаторых нацыянальнасцей (раз(разоў), цыгагн (цыганаў))
2)назоўнікі ніякага і ж. Рода са збегам зычных у аснове (гнезд (гнездаў))
Канчаткі –ей, -эй, -ай, маюць:
1)большасць наз. Ж.р. з чыстай асновай 3 склона (гусей, начэй)
2)некаторыя множналіковыя назоўнікі (дзвярэй, грошай)27 Прыметнік.
Кампаратыў (выйшая ступень параўнання) утвар. Пры дапамозе суф. –ейш(-эйш), -ш (вялікі-большы). Часта блытаюць вышэйшую ступень параунання ад прыслоўяў і ад прыметніка. Асабліва ў перакладах з рускай мовы, паколькі ў рускай мове гэтыя формы падобныя. Агульн. Правілу ўтварэння форм вышэйшай ступені параўнання падпарадкоўв. Прым. малады, стары пры абазначэнні ўзросту. Ад кампаратываў неабходна адрозніваць прым. малодшы, старшы ў тэрміналагічных спалучэннях тыпу: ( старшы лейтынант), а таксама прым. малодшы і старшы ў значэнні больш позні паводле часў свайго з’яўлення, якія не маюць значэння вышэйшай ступені параўнання.
Складаныя формы найвышэйшай ступені параўнання утвараюцца шляхам спалучэння:
1)займ. самы+якасны прым. шчаслівы; + шчаслівейшы(простая форма кампаратыва); + найшчаслівейшы (простая форма найвышэйшай ступені параўнання)
2)найбольш (найменьш) + просты (якасны прыметнік)
У сказ ступень параўнання ўводзіццатолькі з прыназоўнікам за.28 Лічэбнік як часціна мовы
Лічэбнік — часціна мовы, якая абазначае аб-страктныя лікі, колькасць, сукупнасць ці парадак прадметаў пры лічэнні: адзін, два, сем; тры вучні, двац-
Ічп
цаць чалавек, адна пятая лугу; двое саней, трое клоп-чыкаў; пяты ўрок, другі месяц.
Паводле значэння лічэбнікі падзяляюцца на коль-касныя і парадкавыя.
Колькасныя лічэбнікі адказваюць на пытанне колькі? У спалучэнні з назоўнікамі яны абазнача-юць колькасць прадметаў, асоб: дзесяць сталоў, два-наццаць кніг, сем вучняў або пэўную частку: адна трэцяя поля. Без назоўнікаў колькасныя лічэбнікі абазначаюць абстрактныя (адцягненыя) лікі і ўжыва-юцца ў матэматыцы: дванаццаць дзеліцца на тры. Як чыстыя назвы колькасці яны маюць адпаведныя лічбавыя абазначэнні: 12 : 3=4, 1254.
Колькасныя лічэбнікі падзяляюцца на тры групы:
лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: адзін, тры, пяць, пятнаццаць;
дробавыя лічэбнікі, якія абазначаюць дробавыя лікі:
адна шостая, сем пятых;
зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасць прадметаў: двое, трое, шасцёра.
Парадкавыя лічэбнікі адказваюць на пытанні які? каторы? Яны паказваюць на парадкавы лік прадмета сярод іншых прадметаў пры пералічэнні: другі дом, пяты пакой, восьмы паверх, шаснаццаты дзень, семдзесят другі год.
Колькасныя лічэбнікі з'яўляюцца асноўным разра-дам лічэбнікаў.
Паводле складу лічэбнікі падзялякрцца на про-с т ы я (адзін, тры, шэсць), складаныя (пяцьдзесят, васьмідзесяты) і састаўныя (дваццаць тры, сто сем-дзеспт шосты).
Лічэбнікі змяняюцца па склонах. Лічэбнікі адзін, два, абодва змяняюцца па родах, а лічэбнік адзін — і па ліках: адзін дом, адна кніга, адно акно; два дамы, дзве кнігі, два акны; абодва дамы, абедзве кнігі, абодва акны; адны сані.
Лічэбнікі могуць быць любым членам сказа: Дзевяць
і восем — семнаццаць. Дзелім сорак на дваццаць. Сёння ў дваццатай школе сустрэча з пісьменнікамі.
Лічэбнік з назоўнікам можа ўтвараць спалучэнне, якое выступае адным членам сказа: Дваццаць вучняў працавала на прышкольным участку.29 Словаўтварэнне
Усе словы ў мове падзяляюцца на вытворныя і невытворныя.
Вытворнымі лічуцца такія словы, якія фармальна і па сэнсу выводзяцца з іншых аднакараневых слоў словы, словы якія не маюць такой суадносіннасці з другімі аднакараневымі словамі, называецца не вытворныя.
Марфалагічны і немарфалагічны спосаб утварэння.
Марф. – пры дапамозе службовых марфем(суфіксаў, прыставак, постфіксаў, аснова і словаскладанне)
Некаторыя частіны мовы ааддаюць перавагу якім небудзь адным словаутваральным сродкам
Дзеясловы утвараюцца з дапамогай розных праставак.30 Дзеяслоў як часціна мовы
Дзеяслоў — часціна мовы, якая абазначае дзеян-не або стан прадмета як працэс. Напрыклад, дзеясловы пісаць, будаваць, рамантаваць, узараць, прыходзіць абазначаюць дзеянне, дзеясловы сядзець, спаць, маў-чаць, драмаць абазначаюць стан прадмета.
Значэнне дзеяння ці стану могуць мець і іншыя час-ціны мовы, але толькі дзеяслоў паказвае іх як працэс; параўн., напрыклад, назоўнікі касьба, малацьба і дзея-словы касіць, малаціць; прыметнікі радасны, сонны і дзеясловы радавацца, спаць.
Дзеясловы маюць граматычныя катэгорыі: трыван-не, стан, лад, час, асобу, лік. Формы прошлага часу маюць яшчэ і катэгорыю роду. Дзеясловы могуць быць пераходнымі і непераходнымі, зваротнымі і не-зваротнымі.
Формы дзеяслова падзяляюцца на спрагальныя і неспрагальныя. Да спрагальных адносяцца фор-мы, якія спрагаюцца, г. зн. змяняюцца па асобах, лі-ках (спяваю, спяваеш, спявае; спяваем, спяваеце, спяваюць), часах (спяваю, спяваў, буду спяваць), ла-дах (спяваю, спявай, спяваў бы); у форме прошлага часу змяняюцца і па родах (спяваў, спявала). Да неспрагальных адносяцца формы, якія не спра-гаюцца. Гэта неазначальная форма (інфінітыў): рас-казаць, перапісаць, змалаціць; дзеепрыметнік: рас-казаны, перапісаны, змалочаны; дзеепрыслоўе: раска-заўшы, перапісаўшы, змалаціўшы.
Спрагальныя формы дзеяслова ў сказе звычайна з'яўляюцца выказнікамі: Пестні змоўклі. I лес заці-
хае. Ля ракі дагарэлі кастры. (Астр.) Неспрагаль-
ныя формы маюць розныя сінтаксічныя функцыі. Дзее-прыметнік бывае азначэннем або выказнікам, дзее-прыслоўе — акалічнасцю: Кліча дом сцяжынкаю пра-
топтанай. (Ген.) Неба зацягнута дымам. . (I. М.)
Выбраўшыся за горад, машына імчыць па асфальце.
(I. Н.) Неазначальная форма дзеяслова можа быць любым членам сказа33 Правільнасць маўлення і сінтаксічн. нормы.
Сінтаксіз вывуч. ___________ а аснове якіх арганіз. Словазлуч. І сказы. У сказе дзейнікі і выказнікі каардынуюцца, прым. У словазлуч. Звычайна дапасуюцца да наз., дзеясловы кіруюць наз., а прыслоўі прымыкаюць да дзеясловаў. Усе гэтыя віды сувязі рэаліз. у канкрэтных сінтаксічных канструкцыях, якія і вызначают сінтаксічную норму. Грунтуюцца гэтыя нормы, як на з-ах каардынац., дапасавання, кіравання, прымыкання, так і на сінтаксічн. здольнасцей. З апошнім фактарам часцей за ўсё звяз. Парушэнні сінтаксічн. нормы.
Парушэнне каардынацыі дзейніка і выказніка:
1)у роле дзейніка выступае зборны наз.
2)у безасабов. сказах з дзеепрым. засежнага стану.
3)дзейнік нязменны запазычн. назоўнік пэўнай родавай прыналежнасці.
4)дзейн. выраж. наз. з прыдаткам, якія маюць розную род. прыналежнасць.
5)дзейн. выраж. спалуч. тыпу: брат з сястрой.
Крытамінацыя- гэта памылковае выкарыстанне асаблівасцей кіравання кіравання аднаго дзеяслова ў канструкцыі з другім дзеясловам, дзеяпрым., прыметнікам.Кантрольныя пытанні па курсу "Сучасная беларуская мова"
1. Асноўныя этапы развіцця беларускай літаратурнай мовы.
2. Узнікненне беларускай народнасці і яе мовы. Сучасныя канцэпцыі паходжання беларускай мовы.
3. Новая беларуская літаратурная мова.
4. Вывучэнне беларускай мовы ў пачатку XX ст.
5. Асаблівасці развіцця беларускага мовазнаўства ў паслякастрычніцкі час. Дэкрэт ад 26 жніўня 1933 г. "Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу".
6. Роля мовы ў жыцці грамадства.
7. Мова і пісьмо. Паняцце графікі. Алфавіт. Кірыліца. Лашніца. 3 гісторыі беларускай
трафікі.
8. Пераклад з рускай мовы на беларускую. Тыпы ўзроўняў перакладу. Трансфармацыі.
Пераклад дзеепрыметнікаў - тэрмінаў.
9. Арфаэпія і яе задачы. Вымаўленне зычных, галосных, спалучэнняў зычных.
10. Націск. Акцэнталагічныя нормы.
11. Інтанацыя.
12. Лексікалогія.
13. Анамастыка.
14. Запазычаная лексіка
15. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання.
16. Тэрмін і яго характэрныя прыкметы.
17. Наменклатурныя назвы.
18. Свабодныя і ўстойлівыя Словазлучэнні. Фразеалогія. Фразеалагічныя нормы. Тыпы фразеалагічных значэнняў паводле спалучальнасці.
19. Паняцце арфаграфіі Прынцыпы беларускага правапісу.
20. Правапіс падоўжаных зычных.
21. Правапіс прыстаўных галосных і зычных.
22. Правапіс спалучэнняў галосных у запазычаных словах.
23. Правапіс складаных слоў.
24. Правапіс мяккага знака і апострафа.
25. Асаблівасці скланення ўласных назоўнікаў.
26. Асаблівасці скланення агульных назоўнікаў.
27. Прыметнік. Ступені параўнання.
28. Лічэбнік. Зборныя лічэбнікі. Спалучэнні з лічэбнікам.
29. Асаблівасці словаўтварэння ў беларускай мове. Словаўтварэнне назоўнікаў.
30. Асаблівасці ўтварэння дзеясловаў беларускай мове. (суф. -ава-, -ірава-).
31. Лексікаграфія. Тыпы слоўнікаў.
32. Асноўныя стылі беларускай літаратурнай мовы.
33. Правільнасць маўлення. сінтаксічныя нормы.
Вернуться назад к списку работ... Курсовые от 10 р. Дипломные от 20 р.